Słowo pochodzi z greckiego i oznacza dosłownie „bruzdy, jakie znaczy pługiem wół”. Ale co to ma wspólnego z pisaniem? Otóż słowo bustrofedon jest określeniem sposobu pisania w kolejnych wierszach tekstu na przemian od prawej do lewej, i od lewej do prawej.
Ale jak to?
Każdy, kto oglądał „Moje wielkie grackie wesele” wie, że wszystkie słowa pochodzą z greckiego. Ha, ha! Niezależnie od tego jak bardzo nieprawdziwe jest takie spojrzenie nie mamy dziś wątpliwości, że starożytni Grecy stworzyli podwaliny naszej kultury. Do dziś używamy pojęć, które swoje początki zawdzięczają greckim filozofom i rozwijamy dziedziny nauki, których pierwsze opisy znajdujemy w traktatach greckich filozofów natury.
Niemniej jednak kultura helleńska widziała również zmierzch pewnych tradycji. Jedną z nich jest dwukierunkowy sposób zapisu tekstu, stosowany przy pisaniu manuskryptów i wykonywaniu inskrypcji, czyli bustrofedon. Na czym dokładnie polegał?
W odróżnieniu od stosowanych współcześnie zapisów, w których tekst zapisujemy w kolejnych linijkach zaczynając zawsze od lewej (w większości europejskich języków) lub prawej strony (np. w językach arabskich, czy hebrajskim) przy zapisie bustrofedonem tekst czytamy raz od lewej, a raz od prawej strony. Czyli jeżeli zaczynamy czytać pierwszą linijkę od lewej do prawej, na jej końcu przenosimy wzrok jeden wers niżej i czytamy od prawej do lewej, kolejną zaczynamy znów od lewej i czytamy do prawej, a czwartą z kolei czytamy znów od prawej. Sposób wodzenia wzrokiem podczas czytania przypomina więc sposób poruszania się wołu i oracza podczas orania pól w dawnych czasach.
Skomplikowane? A to jeszcze nie wszystko. Litery używane w wersach pisanych od prawej do lewej strony były odbiciem lustrzanym liter, stosowanych w wersach pisanych od lewej do prawej. Nieźle, prawda? Wyobrażasz sobie pisanie w taki sposób? Nie dość, że zasuwasz w dwie strony, to jeszcze pisząc od prawej do lewej obracasz sobie litery…
Ten sposób zapisu odnaleziono w zabytkach pisanych w językach anatolijskich (język luwijski), południowoarabskich i etruskim. No i oczywiście greckim. Zanikł około VI wieku p.n.e.
ZABYTKI PIŚMIENNICTWA PISANE BUSTROFEDONEM:
- KODEKS Z GORTYNY
Do najsłynniejszych zabytków ukazujących zapis bustrofedonem należy słynny Kodeks z Gortyny, czyli zapis prawa karnego i cywilnego miasta Gortyna na Krecie. Wykuto go prawdopodobnie u schyłku VI wieku p.n.e. w ścianach budowli miejskiej, pełniącej funkcje dzisiejszych ratuszy. Kodeks składał się 12 kolumn, a każda kolumna zawierała po 52 linie. Regulował kwestie relacji społecznych oraz niektóre zagadnienia karne. Jego odkrycie ucieszyło więc nie tylko badaczy pism, ale również naukowców zgłębiających rozwój języka greckiego i historię prawa.
Ciekawostką jest opisana w kodeksie pozycja kobiet – o wiele lepsza niż w innych greckich polis. Obecne są tutaj zapisy wskazujące na istnienie pozostałości matrylinearnego systemu pokrewieństwa (czyli systemu, w którym dzieci po urodzeniu włączane są do grupy matki i pozostają jej członkami przez całe życie. Przekłada się to np. na dziedziczenie nazwisk rodowych, przywilejów i majtku po matce. Pokrewieństwo oraz wspólnych przodków ustala się po linii matki. W skrajnych przypadkach biologiczny ojciec dziecka nie jest nawet uznawany za krewnego swoich dzieci, a członkowie jego rodziny mogą wchodzić w związki małżeńskie z jego dziećmi. Badania na próbie ponad pięciuset społeczeństw na całym świecie wykazały, że system matrylinearny występuje średnio 3 razy rzadziej niż patrylinearny. Przykładami społeczeństw o strukturze matrylinearnej są Trobriandczycy, Indianie Pueblo, Hopi, Irokezi lub Lhopu a w przeszłości m.in. Piktowie oraz Baskowie.)
Aktualnie Kodeks eksponowany na terenie starożytnej Gortyny – warto zapamiętać, szczególnie jeśli planujesz wakacje na Krecie.
2. ROWASZ, czyli RUNY TURECKIE
Kolejnym przykładem użycia bustrofedonu jest pismo starowęgierskie, używane na terenach Siedmiogrodu przed przyjęciem alfabetu łacińskiego, czyli przed rokiem 1000. Pismo to zbliżone jest do pisma inskrypcji staroturkijskich znad rzeki Orchon (Mongolia) z VIII wieku (tzw. run tureckich). Należy do grupy pism runopodobnych, jednak nie ma nic wspólnego z runami germańskimi.
W czasach przedchrześcijańskich na Węgrzech posługiwano się rowaszem, jednak nie zachowało się wiele pamiątek historycznych z tego okresu. Od momentu wprowadzenia przez Stefana I chrześcijaństwa używano niemal wyłącznie alfabetu łacińskiego. Jedynie posługujący się dialektem węgierskim Seklerzy, zamieszkujący dziś okręgi Harghita, Covasna i Marusza w Siedmiogrodzie, używali go do ok. 1850 r. Dziś rovásiras ma znaczenie symbolu węgierskości. Jest używany w węgierskich organizacjach skautowych.
3. RONGORONGO, czyli pismo z WYSPY WIELKANOCNEJ
Rdzenna ludność Rapa Nui, których liczba oscyluje obecnie wokół 2 tysięcy osób mogą się poszczycić nie tylko tym, że wznieśli na swojej wyspie słynne kamienne posągi, które do dziś fascynują nas na równi z piramidami i Stonehenge, ale też tym, że ich wyspa stanowi jeden z niezależnych ośrodków, w których narodziło się pismo (obok 4 głównych, czyli Mezopotamii, Chin i Egiptu oraz Ameryki Środkowej – piękne pismo Majów, wyróżnia się jeszcze 2 miejsca w których pismo rozwinęło się bez wpływów z zewnątrz; jedno z nich to właśnie Wyspa Wielkanocna, drugie – rejony północnych Indii i Pakistanu, gdzie wykształcił się system znaków, przypominających hieroglify).
Kultura Rapa Nui nie tylko stosowała bustrofedon, ale w dodatku wykształciła własną odmianę tego sposobu zapisu, czyli bustrofedon odwracany, w którym czytanie rozpoczynano od lewego dolnego rogu w kierunku prawego i przy każdym końcu wersu odwracano tabliczkę o 180 stopni i kontynuowano czytanie od lewej do prawej. Zatem proces pisania związany był tutaj z ciągłą manipulacją materiałem, na którym pisano. A były to podłużne deseczki. Do dziś zachowało się 25 sztuk i są to jedyne artefakty, które pokazują ten niesamowicie ciekawy system piśmienniczy składający się z około 600 znaków.
Fakt zaniku tego sposobu zapisu potwierdza naszą tendencję do upraszczania spraw. Ciekawa jestem, co o pisaniu w ten sposób powiedzieliby neurolodzy? Jaki miało to wpływ na pracę mózgu?
W końcu w dzisiejszych czasach osoby, które potrafią posługiwać się pismem lustrzanym traktowane są jako niezwykłe, a nawet genialne. Dość wspomnieć Leonarda da Vinci.
Chcesz zobaczyć na jak różne sposoby można pisać? – obejrzyj koniecznie ten film:
https://www.facebook.com/100001774609547/videos/3315273701875084/
W opisie języka Rongorongo posługiwałam się informacjami z wystawy „Making your mark” w British Library (Londyn, 2019)
Link do krótkiego filmu o wystawie: https://www.youtube.com/watch?list=RDCMUC-75_Zh-CLF7hN8dM4EGEGA&v=9s98MKmbAls&feature=emb_rel_end
Polecam też album wystawowy: Writing. Making your Mark pod redakcją Ewana Claytona
[…] Słownik kaligrafa: BUSTROFEDON […]