Słownik kaligrafa: PALIMPSEST

To jedno z najciekawszych zjawisk tekstologii (czyli działu pomocniczego nauki o literaturze, zajmującego się zagadnieniami związanymi z badaniem i opisem tekstów konkretnych dzieł literackich pod kątem ustalania ich autentyczności, zmian wprowadzanych świadomie przez autora, zmian wprowadzanych bez jego wiedzy, błędów itd.)

Czym jest palimpsest?
To karta manuskryptu pochodząca z kodeksu lub zwoju, z której tekst pierwotny został usunięty i w jego miejsce napisano nowy. Nazwa wywodzi się z języka greckiego i pochodzi od słów palin – „ponownie” i ψάω psao – „ścieram”. Równolegle funkcjonuje drugi termin na określenie tego rodzaju tekstów – techniczny: codex rescriptus (czyli po łacinie: kodeks zapisany na nowo).


Codex Nitriensis, palimpsest, tekst pierwotny – VI wiek, tekst wtórny – XII wiek, CC

Skąd się wzięły palimpsesty?
Geneza powstania tego zjawiska jest bardzo prozaiczna. Zawrotne ceny materiałów, z których tworzone były księgi (przede wszystkim pergaminu i jego bardziej ekskluzywnej odmiany – welinu) oraz długotrwały proces ich przygotowania rzutujący na ograniczoną ich dostępność powodowały, że recykling ksiąg był w średniowieczu na porządku dziennym. (Tak, tak, ja też mam gęsią skórkę gdy o tym myślę…)

Pomyślisz pewnie: „Jaki chory umysł mógł wpaść na coś takiego?”
Otóż, nie było to w tamtych czasach wcale trudne. Generalnie, kultura helleńska, a później rzymska były przyzwyczajone do ścierania niepotrzebnych tekstów. Używano tam bowiem przez stulecia do pisania drewnianych tabliczek pokrytych woskiem, w którym tekst żłobiono przy użyciu rylca, a kiedy stawał się niepotrzebny wosk wygładzano, co sprawiało, że stare napisy znikały, a tabliczka była znów gotowa do użycia.
Zatem mimo, że dla nas takie powtórne użycie manuskryptów wydaje się dziś barbarzyństwem, pragmatyczni Grecy i Rzymianie mieli do niego zupełnie inny stosunek.

Najwięcej zachowanych palimpsestów to teksty pisane na pergaminie i welinie, ale zachowały się również palimpsesty papirusowe, mimo iż był to materiał o wiele tańszy i dostępniejszy. Był też mniej trwały, zatem palimpsesty na papirusach miały o wiele mniejsze szanse na dotrwanie do naszych czasów.

Jak powstawał palimpsest?
Funkcjonowały dwie metody. Chronologicznie wcześniejszą było wywabianie pierwotnego tekstu przy pomocy mleka i owsianki. W wiekach późniejszych stosowano ścieranie pierwotnego tekstu przy użyciu pumeksu. Pierwsza z metod okazała się bardziej łaskawa dla ksiąg – bowiem po latach wywabiony tekst pojawiał się znowu – co prawda w bardzo rozjaśnionej wersji – na karcie i prześwitywał pod nowym tekstem. Dlatego większość zachowanych palimpsestów pochodzi z okresu wcześniejszego średniowiecza. Drugi sposób – ścieranie pumeksem – był bezlitosny. Teksty starte w ten sposób zostały utracone.

Palimpsesty fascynowały ludzi od wieków. Są niesamowitymi zagadkami, bowiem najczęściej odnajdywane są jedynie fragmenty utraconych dzieł. Wynika to z faktu, że wyczyszczonymi kartami często uzupełniano różne księgi, przycinano je, wypełniano nimi ubytki i robiono z nich oprawy. Stad każdy odnaleziony palimpsest staje się pamiątką po dziele de facto utraconym.

Spora część palimpsestów przepadła – o ironio – za sprawą ich dziewiętnastowiecznych pasjonatów, którzy nie znając konsekwencji traktowali je różnymi – często bardzo inwazyjnymi – chemikaliami. Często niszcząc bezpowrotnie. Współczesne metody (np. fotografia w ultrafiolecie) są dla tych efemerycznych pamiątek przeszłości o wiele łaskawsze.
Ośrodkami, które prowadzą intensywne badania palimpsestów są: Rochester Institute of Technology, Johns Hopkins University, Walters Art Museum w Baltimore, czy Klasztor Świętej Katarzyny u stóp góry Synaj w Egipcie.

0 0 votes
Oceń artykuł
Subskrybuj
Powiadom o
guest
1 Komentarz
najstarszy
najnowszy oceniany
Inline Feedbacks
View all comments
trackback

[…] Słownik kaligrafa: PALIMPSEST […]