Alfabet jest jak wszechświat. Weźmy dla przykładu nasz – łaciński. Niepozorne wydawałoby się kilkadziesiąt znaków na przestrzeni wieków ewoluowało w taki sposób, że na badanie tych meandrów można poświęcić całe życie. I to niejedno. Niektóre znaki były bardziej podatne na zmiany, inne mniej. Jedne litery po drodze gdzieś się gubiły, czasem konieczność sprawiała, że powstawały nowe. Kolejne ludy modyfikowały go tak, że śledzenie tych zmian okazuje się pasjonujące jak czytanie długiej sagi, w której z pozoru banalne zdarzenia stają się siłą napędzającą dla całej historii.

Pojedynczy alfabet to kosmos. Różnorodność form, które obejmuje jest niewyczerpanym źródłem inspiracji. Wie o tym każdy, kto choć raz poświęcił czas na poszperanie w archiwach cyfrowych, posiadających w swoich zbiorach zdigitalizowane manuskrypty. Bardzo trudno jest nie wpaść w pułapkę: „Jeszcze tylko jeden. Oooostatni…”. Klik.
Nie sposób oderwać wzrok od kolejnych kart. Stosunkowo szybko dochodzimy też do wniosku, że umowne są określenia poszczególnych krojów – ilu kaligrafów, tyle sposobów pisania. Nawet w obrębie jednego alfabetu.

A co, kiedy wyjdziemy poza ramy najbliższego nam alfabetu?
Wtedy przed nami prawdziwa rafa koralowa systemów zapisu. Trzeba przyznać, że kreatywność ludzka w zakresie tworzenia sposobów utrwalania myśli była od zawsze naprawdę nieopanowana.

Poniżej 3 z mojej subiektywnej listy najciekawszych pism, jakie widziałam.

PISMO OGAMICZNE – OGHAM

Prawda, że świetne?

Zabytki pisma ogamicznego odnalezione zostały  w Irlandii, Walii i południowozachodniej Anglii (hrabstwo Devon i Kornwalia), na Wyspie Man, w Szkocji i na Szetlandach. Powstawały w wiekach IV-VIII n.e. Były to głównie znaczniki terytorialne, nagrobki i stele. System ogham służył do zapisu różnych języków (przodków irlandzkiego i szkockiego, staronordyjskiego, czy wymarłego już piktyjskigo). Jak wynika z sag i legend irlandzkich ogham był wykorzystywany także do rycia krótkich wiadomości w drewnie i metalu oraz opisywania własności przedmiotów. Zapisywano w ten sposób także zaklęcia oraz genealogie. Powstał prawdopodobnie na bazie łaciny, choć są i tacy, którzy początków dopatrują się w starożytnej grece, ale sporo uczonych podkreśla wpływy pisma runicznego na jego rozwój.

Co jest w nim najfajniejsze?
Poza świetnymi kształtami znaków – prostymi nacięciami przypominającymi runy ważny jest tutaj sposób zapisu – znaki łączyła pionowa linia i – uwaga! – napisy czytano od dołu do góry i od lewej do prawej. Inskrypcje w kamieniu (i prawdopodobnie w drewnie) żłobione były pionowo, w manuskryptach – poziomo (co ciekawe – przykłady systemu ogham w manuskryptach spotyka się do XVI wieku).
Miła jest też świadomość, że nazwy poszczególnych liter pochodzą od nazw drzew i krzewów.

Teorie na temat genezy pisma rozgrzewają środowisko badaczy. Są też oczywiście legendy na temat jego powstania, które początków dopatrują się u stóp Wieży Babel.
Nie zmienia to jednak faktu, że pismo ogamiczne jest niezwykle piękne w swojej prostocie, stosunkowo proste, bardzo przyjemne wizualnie i mocno osadzone w naturze.

PISMO AKADYJSKIE
A właściwie sumeryjskie pismo klinowe służące do zapisu języka akadyjskiego. To również bardzo ciekawy, mocno geometryczny sposób zapisu treści, jeden z najstarszych na świecie (3500 lat p.n.e.!). Rodem z Bliskiego Wschodu.
Pamiętacie cywilizację sumeryjską z Mezopotamii? To właśnie jest kolebka pisma klinowego.

Najstarsze formy pisma przedstawiały ciągi kropek, oznaczające poszczególne zwierzęta w stadzie właściciela. Pismo miało wtedy charakter mocno pragmatyczny, związany z pracą. Około 3300 roku p.n.e. do kropek dołączano, obok odcisku pieczęci właściciela, krótki opis jego włości. W tym samym czasie pojawiły się pierwsze liczby opisane za pomocą symboli. Na początku pismo było stricte piktograficzne, czyli obrazkowe. Każdy symbol miał podstawowe znaczenie, do którego z czasem dochodziły znaczenia poboczne. Ewolucja pojedynczych znaków pozwalała na wyrażanie coraz bardziej abstrakcyjnych pojęć. Stopniowo piktogramy przekształcały się w system pisma wyrazowo-sylabowego. Na tym etapie pisma znaków było bardzo dużo – ok. 2 tysięcy. Z czasem jednak coraz bardziej upraszczano formę zapisu, rezygnując z wielu szczegółów graficznych, zastępując obrazki kreskami w układzie pionowym i poziomym, w efekcie czego pismo przekształciło się w system zapisu kreskowego, a liczba znaków uległa redukcji do ok. 500. Z biegiem czasu następowały dalsze uproszczenia, aż pismo stało się zapisem de facto sylabowym.

Do największego znaczenia pismo klinowe doszło w okresie XIV–XIII w. p.n.e., kiedy język akadyjski nabrał istotnego znaczenia międzynarodowego, będąc językiem dyplomatycznym na całym Bliskim Wschodzie. Od czasów Aleksandra Wielkiego jego używanie stawało się coraz bardziej sporadyczne, aż stopniowo zanikło. Związane to było z rozpowszechnianiem się pisma aramejskiego. Ostatni znany przykład użycia tego pisma jest datowany na 75 r. n.e. i jest tekstem astronomicznym.

Jak wyglądał proces pisania?
Skryba potrzebował miękkiej gliny oraz łodygi trzciny (o przekroju trójkątnym). Trzciną tą odciskał na powierzchni glinianej tabliczki kliny o różnym wyglądzie w zależności od sposobu nachylenia i siły nacisku narzędzia. Rylce wykonywane były nie tylko z trzciny, również z kości słoniowej i metalu. Kierunek pisma początkowo biegł od prawej do lewej strony, jednakże w II poł. III tys. p.n.e. uległ on zmianie. Jej przyczyna nie jest do końca jasna. Dawniej badacze wysuwali tezy, że wiązało się to z faktem zamazywania tekstu podczas zapisu z prawej na lewą stronę.
Tabliczki były często używane powtórnie do zapisu – po prostu na nowo ugniatano i formowano glinę i po raz kolejny ją zapisywano. Do naszych czasów przetrwały tabliczki wypalone (najczęściej nie były one wypalane celowo, tylko w wyniku pożarów archiwów i bibliotek podczas wojen, które często toczyły się w Mezopotamii).  

Co ciekawe, stosunkowo niedawno stwierdzono, że twórcami pisma nie byli wyłącznie Sumerowie. Znaleziska archeologiczne potwierdzają, że było ono używane również na terenach dzisiejszej Syrii i w różnych zakątkach Iranu.

PISMO KUFICKIE

Kolejnym pismem o mocno geometrycznym charakterze jest pismo kufickie. Powstawało ono na tych samych terenach, co pismo klinowe, tylko klika wieków później. Jego nazwa pochodzi od nazwy miasta Kufa, jednego z najbardziej prominentnych ośrodków intelektualnych kultury arabskiej. Cechą charakterystyczną tego systemu zapisu jest regularność i geometryczność kształtów oraz ich horyzontalny charakter, choć oczywiście, jak w przypadku innych rozpowszechnionych pism, funkcjonuje również wiele odmian pisma kufickiego.
Teksty zapisane tym pismem wspaniale oddają znaczenie pisma w arabskim kręgu kulturowym. Kaligrafia jest tam postrzegana jako pełnoprawna gałąź sztuki. Zdobienia, złocenia i drogocenne materiały, których używano do tworzenia dzieł kaligraficznych są tego najlepszym dowodem.
W kształtach pisma kufickiego odbija się również tradycja pisma klinowego, długie poziome pociągnięcia i połączenia międzyliterowe przywodzą nam na myśl znaki z glinianych tabliczek.

Najsłynniejszym przykładem pisma kufickiego jest Błękitny Koran, czyli manuskrypt zawierający fragmenty Koranu napisany złotem na pergaminie barwionym indygo. Został stworzony w drugiej połowie wieku IX. Można zakładać, że był odpowiedzią na tworzone w kręgu kultury bizantyjskiej purpurowe kodeksy i tak jak one zachwyca do dnia dzisiejszego.
Poza religijnym użyciem pismo spotyka się również na tekstyliach, monetach i budowlach. Znajdziesz go też na fladze Iraku.

Pisma te z naszego punktu widzenia mogą być umiarkowanie użyteczne, nie będziemy przecież pisać do siebie pismem ogamicznym, no chyba, że potrzebujemy szybkiego i stosunkowo łatwego sposobu zapisu szyfrowanych wiadomości J. Niemniej jednak wiedza o nich na pewno może być pomocna, kiedy przyjdzie nam stworzyć oryginalny napis, logo lub inny krótki tekst.

Gdzie jeszcze można szukać inspiracji?