Słownik kaligrafa: WIĘŹ
INSPIRATION / alfabet łaciński / kompozycja inspirowana pismem wiązanym

Więź, czy inaczej: pismo wiązane, to jedno z najciekawszych i najbardziej spektakularnych zjawisk piśmiennictwa ruskiego. Trudno o dekoracyjniejsze pismo nagłówkowe. Czym się wyróżnia? Najogólniej rzecz ujmując teksty pisane więzią stanowiły zamknięte kompozycje, w których splecione ze sobą litery tworzyły misterne ornamenty. Występowały jedynie w najbardziej prestiżowych, przez co również niezwykle kosztownych manuskryptach i inkunabułach. Pismo wiązane stało się charakterystyczne głównie dla tekstów religijnych (pozwalało niejako szyfrować treści, które miały być dostępne tylko dla wtajemniczonych), choć pojawiało się również w dokumentach potwierdzających nadania carskie oraz niektórych rejestrach i ukazach. W sferze religijnej wieź pojawiała się także na naczyniach liturgicznych, ikonach i dzwonach oraz… najdawniejszych ekslibrisach.

Co jest najbardziej charakterystyczną cechą pisma wiązanego?
Oczywiście, proporcje liter. Litery więzi są niezwykle wysokie (od trzech do dwunastu szerokości litery). Linie pionowe są zazwyczaj szersze niż poziome i ukośne, i znajdują się dość blisko siebie, co daje efekt zbliżony do tekstury. Pismo przypomina tkaninę. Wysokość liter (znacznie większa od teksturowych) sprawia natomiast, że warianty ich połączeń i przenikania stają się niezliczone. Pismo zyskuje na urodzie i traci na czytelności. W zależności od stopnia skomplikowania odszyfrowanie tekstu zajmuje mniej lub więcej czasu.

Fragmenty ksiąg pisane więzią odróżniały się również tym, ze pisane były innym kolorem – zazwyczaj cynobrem, co dodatkowo zwracało na nie uwagę.

Skąd wzięła się więź?
Jej korzenie sięgają XI-wiecznego Bizancjum. To właśnie tam zaczęto tworzyć pierwsze ligatury (czyli łączenia 2 lub 3 liter w jeden znak, który usprawniał pisanie).

Najbardziej chyba popularną ligaturą w historii jest znak „&„, wywodzący się z łaciny i oznaczający „i”. Składał się z dwóch liter – e i t.
Pisany kursywą rzymską prezentował się tak:

Później, wraz z rozprzestrzenianiem się łaciny w rezultacie podbojów terytorialnych Cesarstwa Rzymskiego, ligatura ta poddana została wpływom lokalnym i zaczęła przybierać różne formy, między innymi takie:

Wraz z biegiem czasu znak ten ewoluował dalej i dziś spotykamy go w mniej więcej takiej formie:

Trzeba przyznać, że ligatura „et” troszkę się zmieniła w ciągu 20 wieków użycia, prawda?

Ale wracając do więzi… Proporcje tych liter były o wiele bardziej zbliżone do znanych nam i wynosiły 2:3. Jaką drogę przeszła więc więź, aby w końcu – na Rusi wysokość liter mogła sięgnąć 12 szerokości? Jak to zwykle bywa pismo, wraz ze skrybami podróżowało i ewoluowało. Pismo wiązane, stosowane w manuskryptach bizantyjskich spodobało się mnichom, którzy zaszczepili je w Serbii i Bułgarii, skąd później – w XIV wieku zostało przeniesione na Ruś w efekcie tzw. drugiego wpływu południowosłowiańskiego, który mocno wpłynął na rozwój języka, a zatem i piśmiennictwa staro-cerkiewno-słowiańskiego.

I co dalej?
Na Rusi pismo wiązane rozwijało się w swoim własnym rytmie i kierunku, i wytworzyło formy niespotykane w innych krajach słowiańskich. Z czasem zaczęły następować podziały i wykształciły się różne szkoły. Dlatego teraz jesteśmy w stanie odróżnić więź z terenów dzisiejszej Ukrainy, Rosji i Białorusi.

Jednak na początku więź rozwijała się na tych obszarach w podobny sposób – wyróżniano odmianę geometryczną (styl mauretański) i roślinną (styl arabeski), których przykłady poniżej (mniejsze litery napisane ołówkiem to litery cyrylicy użyte w poszczególnych ligaturach)

W obu tych odmianach kształty liter poddawane były modyfikacjom, aby dostosować ja do wymagań kompozycyjnych. Do końca XVII wieku wypracowano chyba wszystkie możliwe rozwiązania: czyli dzielenie pionowych linii, wpisywanie liter jedna w drugą lub stosowanie charakterystycznych symboli i form konkretnych liter. Wyróżnia się aż 12 typów ligatur stosowanych w procesie pisania więzią. Z czasem odczytanie tak ozdobnego pisma stało się na tyle skomplikowane, że wymagało specjalnego przygotowania.

W XVIII wieku nastąpił szereg zmian językowych na terenie dawnej Rusi, które związane były z wcześniejszym wprowadzeniem grażdanki. Wtedy to ostatecznie więź przestała być używana w tekstach innych niż religijne. Osiągnęła już szczytowy poziom swego rozwoju. Co nie znaczy, że jej historia dobiegła końca.

Więź pomorska
Trzecią ważną odmianą więzi (obok geometrycznej i roślinnej) stała się ta, wykształcona w środowisku staroobrzędowców mieszkających nad Morzem Białym. Stad nazwa „pomorska”. Było to pismo również geometryczne, jednak sposoby łączenia linii nadawały jej unikalny charakter (paradoksalnie bardzo nowoczesny, prawda?).

Więź pomorska

Po co komu więź dzisiaj?
Wydaje się, że ten rodzaj pisma odszedł już dawno w zapomnienie. Jednak kiedy przyjrzymy się bliżej pracom designerów (najogólniej mówiąc) zza naszej wschodniej granicy dostrzeżemy masę nawiązań do tego zjawiska. Nie ma chyba lepszego źródła inspiracji dla twórców logotypów, literników i signpainterów. Każdy jeden wers więzi to dziesiątki wariantów pomysłowego łączenia liter, a w przypadku więzi roślinnej wspaniałych rozwiązań dekoracyjnych. Można się inspirować bez końca.

Gdzie znaleźć inspiracje?
Wspaniałe autentyczne przykłady więzi prezentuje Muzeum Ławry Peczerskiej w Kijowie. Przykre, że zabytki te nie zostały jeszcze zdigitalizowane. Musimy poczekać. Ale jeśli będziesz w Kijowie, koniecznie oderwij się od fotografowania złotych kopuł cerkwi na Wzgórzu Cerkiewnym i zajrzyj do Muzeum.

Chcesz zobaczyć przykłady świetnej współczesnej więzi? Moim zdaniem najładniejsze tworzą teraz kaligrafowie skupieni wokół pracowni MonkeyArt (też w Kijowie). Tutaj link do ich profilu w Instagramie:

https://www.instagram.com/monkeyart.com.ua/

A jeśli zainteresowały Cię klimaty bizantyjskie koniecznie wygoogluj sobie Georgię Angelopoulos, która dużą część swojej pracy poświęciła badaniu piśmiennictwa bizantyjskiego – co zjawiskowo pięknie wpłynęło to na jej styl.

Pamiętaj, że pisanie więzią nie musi ograniczać się wyłącznie do cyrylicy – można ją traktować jako inspirację na o wiele ogólniejszym poziomie i spróbować wykorzystać do tworzenia ciekawych i nieoczywistych kompozycji literniczych również wtedy, kiedy używamy alfabetu łacińskiego.

3.4 5 votes
Oceń artykuł
Subskrybuj
Powiadom o
guest
4 komentarzy
najstarszy
najnowszy oceniany
Inline Feedbacks
View all comments
Krzysztof
Krzysztof
3 lat temu

Świetny artykuł, Natalio. Naprawdę, kapitalny. Odkrywczy. Zachęcający do dalszych poszukiwań. Gratuluję. Tak trzymaj.

trackback

[…] Słownik kaligrafa: WIĘŹ […]

trackback

[…] Słownik kaligrafa: WIĘŹ SKOROPIS – jedyny krój pisma, który przeniesie Twoją znajomość kaligrafii w inny wymiar […]